چشم انداز همکاریهای ایران و آذربایجان در حوزه نفت و گاز

ایران و آذربایجان بیش از همه‌چیز به‌عنوان دارنده منابع عظیم نفت و گاز و تجربه اكتشاف، تولید و صادرات آن، در این حوزه می‌توانند همكاری‌های دوجانبه داشته باشند. مقامات شركت ملی نفت ایران ماه اكتبر سفری به ایران داشتند و در حوزه اكتشاف دریای خزر تفاهمنامه‌ یی امضا كردند.

بیژن نامدار زنگنه 22 آبان در تركیب هیاتی بلندپایه به رهبری حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران وارد باكو شد و طی دیداری كه با وی داشتیم، بر چند موضوع تكیه داشت كه بهتر دیدم توضیحاتی درباره آنها ارایه دهم. زنگنه در گفت‌وگو با خبرگزاری ترند آذربایجان می‌گوید كه به غیر از مشاركت ایران در توسعه میدان گازی شاه‌دنیز آذربایجان، زمینه‌های دیگری میان تهران و باكو وجود دارد كه می‌توانیم همكاری بكنیم. وی گفت، «اگر من به ترتیب اهمیت بخواهم بگویم، همكاری برای توسعه میدان‌های مشترك در دریای خزر، همكاری در موضوع صادرات گاز و احداث خطوط لوله برای رساندن گاز دو كشور به اروپا است، مسایل مربوط به ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز ایران در آذربایجان است، مبادله، خرید و فروش فرآورده‌های نفتی بین دو كشور و سرمایه‌گذاری در كشورهای دیگر است.»فعلا یك میدان در دریای خزر وجود دارد كه میان آذربایجان و تركمنستان در موضوع مالكیت آن اختلاف وجود دارد و آن هم میدان سردار است كه آذربایجان و تركمنستان روی توسعه مشترك آن مذاكره می‌كنند. ایران با تركمنستان هم دارای یك میدان گازی مشترك به نام گنبدلی است. ایران بسیار مایل است كه در توسعه میادین خزر كشورهای ساحلی مشاركت كنند. خود ایران در توسعه میدان گازی شاه‌دنیز آذربایجان یك دهه است كه مشاركت دارد. این میدان دارای بیش از یك‌تریلیون مترمكعب گاز قابل استخراج است كه هم‌اكنون از فاز اول آن روزانه 27میلیون مترمكعب گاز و 50 هزار بشكه میعانات گازی استخراج می‌شود. ایران سهمی 10 درصدی در این پروژه دارد، یعنی باتوجه به اینكه نوع قرارداد «مشاركت در تولید» است، 10 درصد از كل ذخایر این میدان در مالكیت ایران است. فاز دوم این میدان نیز انتظار می‌رود كه تا سال 2019 به بهره‌برداری كامل برسد و سالانه 16 میلیارد مترمكعب گاز تولید كند. با این حساب از فاز اول و دوم شاه‌دنیز سالانه 25 میلیارد مترمكعب گاز تولید خواهد شد. قرار است كل گاز تولیدی از فاز دوم این میدان به تركیه و اروپا صادر شود. دومین موردی كه زنگنه اشاره كرد، موضوع صادرات گاز و احداث خطوط لوله به اروپا است.

در قالب فاز دوم شاه‌دنیز، قرار است یك خط لوله با گذشتن از آذربایجان و گرجستان به مرز تركیه برسد و در تركیه خط لوله‌یی به نام ترانس آناتولی گاز را به مرزهای غربی تركیه منتقل خواهد كرد و از آنجا با خط لوله ترانس آدریاتیك به اروپای شرقی و نهایتا ایتالیا منتقل خواهد شد. قبلا قرار بود گاز ایران نیز از این مسیر به اروپا صادر شود، اما فعلا موضوع تحریم‌ها مانع این كار است. اگر تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران لغو شود، صادرات گاز جمهوری اسلامی از طریق این خط لوله محقق خواهد شد، چرا كه به غیر از اروپا، آذربایجان و تركیه نیز به‌شدت از این موضوع استقبال می‌كنند و برای آنها درآمدزایی خواهد داشت.

در رابطه با ذخیره گاز ایران در انبارهای آذربایجان نیز جمهوری اسلامی طرحی بسیار معقول دارد كه در روزهای آینده میان دو كشور مذاكره خواهد شد.

تولید گاز ایران در زمستان كفاف مصرف را نمی‌دهد، اما در تابستان ایران چند میلیارد مترمكعب گاز اضافی دارد كه بخشی از آن را در مخزن ذخیره گاز شوریجه و سراجه ذخیره می‌كند و در تابستان دوباره از این مخازن برداشت می‌كند. ایران تا پاییز سال جاری 2 میلیارد مترمكعب گاز در این مخازن ذخیره كرده بود. اما آذربایجان هم‌اكنون دو مخزن طبیعی ذخیره گاز دارد كه ظرفیت ذخیره آنها 5 میلیارد مترمكعب است. این دو مخزن به نام‌های مخزن قره‌باغ و مخزن قالماز هستند كه فعلا كمی بیش از 3 میلیارد مترمكعب گاز به آنها تزریق شده و جای كافی برای ذخیره 2 میلیارد مترمكعب گاز دارند. ایران می‌تواند گاز خود را در این مخاذن ذخیره كند و در زمستان دوباره دریافت كند.

موضوع دیگری كه زنگنه اشاره كرده است، موضوع مبادله محصولات نفتی و سرمایه‌گذاری‌های مشترك است. آذربایجان در سال گذشته 12میلیارد دلار در كشورهای خارجی سرمایه‌گذاری كرده است كه تركیه بیشترین سهم را در جذب سرمایه‌های آذربایجان داشته است. اتفاقا بخش عظیمی از پروژه خط لوله ترانس آناتولین توسط آذربایجان فاینانس مالی خواهد شد. دو كشور همچنین چندین میلیارد دلار قرارداد برای احداث واحدهای پایین‌دستی نفت و گاز (پتروشیمی و پالایشگاه) دارند. ایران می‌تواند وارد این پروژه‌ها شود و سهمی برای خود داشته باشد.

زنگنه همچنین گفت كه ما علاقه‌مندیم كه آذربایجان و شركت ملی نفت آذربایجان (سوكار) در توسعه میدان‌های نفتی و گازی و همچنین توسعه صنایع پتروشیمی در ایران همكاری كنند و همین‌طور سرمایه‌گذاران ما هم علاقه‌ مند هستند كه در جمهوری آذربایجان سرمایه‌گذاری كنند.

بخش ایرانی دریای خزر تاكنون دوبار، یكی قبل از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی و بار دیگر در سال‌های 1994 و 1995 توسط تجهیزات لرزه‌نگاری آذربایجان برای بررسی احتمال وجود منابع هیدروكربوری مورد مطالعه قرار گرفت و چندین چاه آزمایشی نیز حفر شد، اما نتیجه‌یی درپی نداشت و تا سال 2011 اصولا وجود نفت یا گاز در آب‌های شمالی ایران در هاله‌یی از ابهام بود، اگرچه خود ایران نیز با كشتی اكتشافی پژواك چند سالی در دهه گذشته مشغول عملیات اكتشافی در دریای خزر بود، اما این كشتی در آغاز ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد دچار حریق شد و پروسه اكتشاف تاكنون ناتمام باقی مانده است.

زنگنه همچنین گفت كه درباره خرید گاز آذربایجان هیچ صحبتی نكردیم، اما هم‌اكنون همكاری سوآپ گاز داریم. هم‌اكنون روزانه آذربایجان یك ‌میلیون‌و 200هزار مترمكعب گاز تحویل ایران می‌دهد ایران نیز با كسر مقداری از این گاز به عنوان حق سوآپ، حدود یك‌ میلیون مترمكعب گاز را تحویل نخجوان می‌دهد.

* این مقاله به قلم دالغا خاتین اوغلو بصورت اختصاصی به روزنامه تعادل ایران نوشته و منتشر شده است.

افزایش دو برابری صادرات میعانات گازی ایران در یک سال

گزارش جدید گمرک حاکی است که ایران در هفت ماه سال جاری خورشیدی صادرات میعانات گازی را نسبت به دور مشابه سال گذشته بیش از دو برابر افزایش داده است. 

بر اساس این گزارش ۲۰۵ صفحه‌ای که دوشنبه ۱۲ آبان ماه در سایت رسمی گمرک ایران منتشر شده است، ایران در هفت ماه ۹۳ حدود ۱۰ میلیون و ۸۴۹ هزار «تن» صادرات میعانات گازی داشته است. این رقم معادل صادرات روزانه ۴۳۰ هزار «بشکه» است. 

میعانات گازی نوعی نفت خام بسیار سبک و گران قیمت است که از میادین گازی استخراج می‌شود و از آن با نام «نفت فوق سبک» نیز یاد می‌شود. ایران این نوع نفت را در سبد اقلام صادراتی غیرنفتی قرار می‌دهد. 

اهمیت صادرات میعانات نیز در این نکته است که این محصول نه تنها سهمی حدود ۲۷ درصدی در کل صادرات غیرنفتی ایران دارد، بلکه یک سوم از صادرات نفت خام ایران را نیز تشکیل می‌دهد. سازمان‌های بین‌المللی میعانات گازی را در آمار صادرات نفت خام ایران لحاظ می‌کنند. 

بر اساس گزارش گمرک، ایران در هفت ماه اول سال جاری هفت و نیم میلیارد دلار صادرات میعانات گازی داشته است که نسبت به دور مشابه سال گذشته بیش از ۶۱ درصد افزایش نشان می‌دهد. 

صادرات نفت فوق سبک ایران قبل از تحریم‌های غرب روزانه ۲۷۰ هزار بشکه بود، اما بعد از تحریم‌ها تا توافق شش ماهه هسته‌ای ژنو در آذرماه سال گذشته به شدت کاهش یافت. اما بعد از این تاریخ، صادرات میعانات گازی دوباره اوج گرفت و بر اساس گزارش‌های ماهانه گمرک، حتی در ماه اردیبهشت به روزانه یک میلیون و ۱۹۰ هزار بشکه بالغ شد، اما دوباه با افت و خیزهایی همراه بوده و در مرداد ماه به حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز و طی ماه شهریور نیز به زیر این رقم افت کرده است. 

با مقایسه آمارهای ماهانه گمرکی، صادرات میعانات گازی در ماه گذشته دوباره افزایش قابل توجهی پیدا کرده و به ۴۵۲ هزار بشکه در روز رسیده است. با این وجود، بهای میعانات گازی ایران طی ماه گذشته نسبت به ماه‌های پیش از آن به شدت کاهش یافته است. کلا قیمت انواع نفت در بازارهای بین‌المللی طی ماه گذشته به شدت کاهش یافته است. آنچه که آمارهای گمرکی نشان می‌دهد، ایران هر بشکه نفت فوق سبک خود را در ماه گذشته به حدود ۷۶ دلار فروخته است، در حالی که برای نمونه در ماه قبل آن این رقم ۱۰۷ دلار به ازای هر بشکه بوده است. 

افزایش صادرات محصولات پتروشیمی و گاز مایع

آمارهای گمرکی کلا نشان از افزایش صادرات و واردات غیرنفتی ایران دارد. ایران در هفت ماه سال جاری صادرات غیرنفتی خود را با بیش از ۱۹ درصد افزایش به حدود ۲۷ میلیارد دلار رسانده و واردات خود را نیز با حدود ۲۵ درصد افزایش به بالای ۳۰ میلیارد دلار رسانده است. 

در این میان صادرات محصولات پتروشیمی که بیش از ۲۸ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد حدود ۱۸ درصد افزایش یافته و به رقم هفت میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار رسیده است. 

صادرات گاز مایع (پروپان و بوتان) ایران نیز به ترتیب ۱۱۵ درصد و ۵۰ درصد نسبت به هفت ماه سال گذشته افزایش یافته است. ایران در این مدت یک میلیارد و ۱۳۷ میلیون دلار صادرات پروپان مایع و ۸۰۴ میلیون دلار صادرات بوتان مایع داشته است. 

سهم قاره‌ها و اقلام وارداتی

گزارش هفت ماهه گمرکی حاکی است که ۹۳ درصد از کل صادرات ایران راهی بازارهای آسیایی شده است و حدود ۷۸ درصد از واردات ایران نیز از همین قاره انجام شده است. 

چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در این مدت ۵ میلیارد و ۱۸۶ میلیون دلار واردات غیرنفتی (شامل میعانات گازی) از ایران داشته که نسبت به سال گذشته بیش از ۲۹ درصد افزایش یافته است. صادرات چین به ایران نیز حدود ۷ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته بیش از ۵۴ درصد افزایش یافته است.  

بیشترین اقلام وارداتی ایران نیز در هفت ماه سال جاری بدین قرار است: گندم (با ۹۵ درصد افزایش به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسیده است)، وسایل نقلیه (با ۸۵ درصد افزایش به حدود ۹۶۴ میلیون دلار رسیده است) و برنج (با ۳۷ درصد کاهش به ۹۲۵ میلیون دلار رسیده است).