اوج گرفتن مصرف و تثبیت قیمتهای انرژی در ایران

همزمان با افزایش چشمگیر تولید گاز ایران، گزارشها حاکی است که شتاب افزایش مصرف، از تولید نیز بیشتر بوده است. بر اساس گفته های روز پنج شنبه، دی ماه بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت ایران، هم اکنون روزانه ۶۶۰ میلیون متر مکعب گاز غنی در کشور تولید می شود. گاز غنی گاز خامی است که تولید می شود و بعد از پالایش به گاز سبک قابل استفاده برای سوخت تبدیل می شود. آنچه که آمارهای رسمی ایران نشان می دهد، هم اکنون ظرفیت تولید گاز سبک خشک فرآوری شده در ایران حدود ۵۷۰ تا ۵۷۵ میلیون متر مکعب است. اگر این میزان را از میزان گاز غنی کسر کنیم، تقریبا روزی ۹۰ میلیون متر مکعب گاز خام باقی می ماند که دو مصرف عمده دارد: تزریق به میادین کهنه نفتی برای بالا بردن میزان تولید نفت و همچنین ارائه به واحدهای پتروشیمی برای تولید محصولات.

قبل از بررسی قیمتهای انرژی در ایران بد نیست بطور خلاصه به دو موضوع خارج از بحث اشاره کنم. اولا بیش از ۸۰ درصد میادین نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود هستند و سالانه ۸ تا ۱۳ درصد از تولید آنها کم می شود. ایران نیاز به تزریق ۲۶۰ میلیون متر مکعب گاز خام به این میادین است، اما این رقم هم اکنون به ۷۵ میلیون متر مکعب هم نمی رسد. از طرفی ظرفیتهای تولید در واحدهای پتروشیمی ایران سالانه ۶۰ میلیون تن است، اما عملا ایران بخاطر برخی مشکلات، از جمله کمبود گاز، تنها سالانه ۴۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید می کند. ایران روزانه ۳۵ میلیون متر مکعب گاز به پتروشیمی ها تحویل می دهد.

مجید بوجارزاده سخنگوی، شرکت ملی گاز ایران دوشنبه اول دی ماه در گفت‌وگو با خبرگزاری شانا، وابسته به وزارت نفت ایران، گفت که طی ۲۴ ساعت منتهی به این روز، ٥٦٩ میلیون متر مکعب گاز در بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه‌های کشور مصرف شده است. معنی ارقام ذکر شده این است که ایران اگرچه نسبت به اول دی ماه پارسال، تولید گاز خود را روزانه تا ۸۰ میلیون متر مکعب افزایش داده، با اینحال شتاب مصرف گاز تا حدی بوده است که هم اکنون تولید و مصرف گاز در ایران به نقطه سر به سر رسیده است. یعنی به زبان ساده، ایران هنوز هم گاز مازادی برای صادرات ندارد.

این کشور سالهاست که روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان دریافت و به همین میزان گاز به ترکیه صادر می کند.

ایران از سال ۲۰۰۹ تا زمستان پارسال عملا هیچ میدان جدید گازی را نتوانست راه اندازی کند و تنها از اواخر سال گذشته تاکنون بوده که پنج فاز جدید پارس جنوبی به صورت زودهنگام به بهره برداری رسیده است، یعنی تولید گاز از این فازها (۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۷ و ۱۸) به صورت نصف و نیمه انجام می شود.

ذکر این نکته خالی از لطف نیست که مصرف گاز در ایران از سال ۱۹۸۰ تا کنون ۶۰ برابر افزایش یافته است. بد نیست نیم نگاهی به قیمتهای انرژی در ایران و بورس تجاری نیویورک آمریکا داشته باشیم:

قیمت حاملهای انرژی	قیمت در ایران بر اساس دلار در بازار آزاد	قیمت در بورس تجاری نیویورک طی سال ۲۰۱۴	مصرف روزانه در ایران
متر مکعب گاز	۲.۸ سنت	۱۱ تا ۱۶ سنت	حدود ۵۰۰ تا ۵۲۰ میلیون متر مکعب
لیتر بنزین	۲۹ سنت	۵۷ تا ۷۵ سنت	۶۷ میلیون لیتر
لیتر گازوئیل	۱۴ سنت	۶۷ تا ۷۸ سنت	۱۰۰ تا ۱۰۵ میلیون لیتر
لیتر گاز مایع (ال پی جی)	۶.۳ سنت	۲۱ تا ۲۷ سنت	۵۵۰۰ تن
متر مکعب گاز مایع (سی ان جی)	۱۶.۵ سنت	۲۷ سنت	۱۸ میلیون متر مکعب
یک لیتر نفت سفید	۴.۵ سنت	۴۸ تا ۶۴ سنت	۸ میلیون لیتر
یک کیلو وات ساعت برق	۱.۳ سنت	۱۶.۳ سنت	۲۰۰ میلیارد کیلووات ساعت (سالانه)

آنچه که جدول بالا نشان می دهد، نه تنها مصرف انرژی در ایران نسبت به جمعیت، همچنین تولید ناخالص ملی بسیار چشمگیر است، بلکه اصولا ایرانیها هزینه چندانی برای انرژی مصرفی خود پرداخت نمی کنند. شاید مقایسه قیمتهای انرژی در ایران و آمریکا با توجه به اینکه متوسط درآمد هر خانواده آمریکایی سالانه ۵۴ هزار دلار، یعنی ۱۰ برابر خانواده های ایرانی است، چندان خوش آیند نباشد، اما ذکر این نکته خالی از لطف نیست که ایرانیها سالانه معادل یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون بشکه نفت خام، انرژی مصرف می کنند. از طرفی قیمت حاملهای انرژی در برخی همسایه های ایران حتی از خود آمریکا نیز بیشتر است.

آقای زنگنه تابستان سال جاری اعلام کرد که سالانه حدود ۹۰ میلیارد دلار سوخت در کشور مصرف می شود که ۸۰ میلیارد دلار آن را دولت در قالب پرداخت یارانه ها به دوش می کشد. این رقم برابر با کل صادرات ایران، اعم از نفت و کالاهای غیرنفتی در شرایط حاضر است.

اما مشکل انرژی در ایران، تنها مربوط به مردم نیست و برخلاف ادعاهایی که می شود، مردم عادی ایران نقش چندان زیادی در هدر رفتن انرژی ندارند، بلکه خود قربانی این وضعیت هستند.

شاید در سخنان مسئولین و متولیان امور، همیشه مردم مقصر اصلی مصرف چشمگیر انرژی در کشور عنوان شوند، اما آمارهای رسمی خود دولت که معمولا به مردم عادی تبیین نمی شود، حاکی است که یک چهارم انرژی تولیدی کشور بدون اینکه به دست هیچ مصرف کننده ای برسد، هدر می رود. این رقم معادل سالانه چهارصد میلیون بشکه نفت خام است.

بد نیست نیم نگاهی به تولید برق در ایران بیندازیم. حدود ۸۲ درصد از برق کشور در نیروگاههای حرارتی تولید می شود که بازده آنها حدود ۳۷ درصد است. از طرفی حدود ۱۴ درصد از برق تولیدی کشور در مسیر انتقال و رساندن به دست مصرف کننده، هدر می رود. ظرفیت استفاده نیروگاههای حرارتی از گاز حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب در روز است که ایران تنها قادر به تامین نیمی از این رقم است و بقیه سوخت مورد نیاز از گازوئیل و نفت کوره تامین می شود. ایران در سال گذشته ۲۸ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره در این بخش مصرف کرد. با توجه به بازدهی بسیار نازل نیروگاهها و هدر شدن بخش عظیمی از برق تولید شده در پروسه انتقال، عملا تولید برق در ایران صرفه اقتصادی ندارد. از طرفی حدود ۴۰ درصد از آلودگی هوا در ایران زاییده فعالیت نیروگاههای برقی، خصوصا استفاده آنها از سوختهای مایع بجای گاز است. زیان ناشی از آلودگی هوا در ایران سالانه حدود ۱۶ میلیارد دلار تخمین زده می شود.

هزینه هایی که در بالا ذکر شد، برای کشوری با اقتصادی حدود ۳۶۰ میلیارد دلاری بسیار چشمگیر است. برای نمونه ترکیه با اقتصادی به بزرگی دو برابر اقتصاد ایران، نصف همسایه شرقی خود انرژی مصرف می کند.

از سال ۲۰۱۰ تا کنون ایران قیمت حاملهای انرژی را در دو مرحله و بصورت چشمگیری افزایش داده است، اما ارزش پول ایران در مقابل دلار طی این دوران سه و نیم برابر کمتر شده است. اگر قیمت هر دلار در آن سال حدود ۱۰۰۰ تومان بود، هم اکنون بیش از ۳۵۰۰ تومان است. به عبارتی، قیمت انرژی در ایران طی این سالها نه تنها بیشتر نشده، بلکه کمتر نیز شده است. از طرفی دولت سالانه مجبور به پرداخت 12 میلیارد دلار پول به حساب مردم در قالب یارانه های نقدی است.

البته دست دولت برای افزایش قیمت حاملهای انرژی بسته است. اولا کشور چند ماهی است که از رکود اقتصادی که بیش از دو سال به طول انجامید و اقتصاد کشور را حدود ۹ درصد کوچکتر کرد، خارج شده است و از طرفی دولت بعد از یک و نیم سال تلاش، نرخ تورم را از بالای ۳۵ درصد به زیر ۱۸ درصد رسانده است. لایحه بودجه سال آینده نیز نشان می دهد که دولت قصد ندارد تا پایان سال ۹۴ افزایشی در قیمت حاملهای انرژی بدهد.

این مقاله در شماره 161 روزنامه تعادل ایران به قلم دالغا خاتین اوغلو منتشر شده است.

ریسک همزمان صادرات نفت، گاز و پتروشیمی ایران

ایران با داشتن بیش از ۳۳ تریلیون متر مکعب ذخایر گازی که معادل ۱۸ درصد از کل ذخایر ثابت شده جهان است، هنوز با مشکل کمبود گاز مواجه است.

آنچه که آمارهای منتشر شده طی روزهای گذشته از مصرف گاز نشان می‌دهد، تقریبا کل گاز تولیدی کشور در سه بخش صنایع، خانگی و نیروگاهی مصرف می‌شود و گاز مازاد دیگری باقی نمی‌ماند.

مجید بوجارزاده سخنگوی، شرکت ملی گاز ایران دوشنبه اول دی ماه در گفت‌وگو با خبرگزاری شانا، وابسته به وزارت نفت ایران، گفته است که طی ۲۴ ساعت منتهی به این روز، ٥٦٩ میلیون متر مکعب گاز در بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه‌های کشور مصرف شده است.

تولید گاز ایران تا زمستان سال گذشته خورشیدی روزانه ۴۸۵ میلیون متر مکعب بود، اما با راه‌اندازی زودهنگام فاز ۱۲ پارس جنوبی این رقم به حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب افزایش یافت و از تابستان سال جاری تولید گاز ایران به حدود ۵۷۰ تا ۵۷۵ میلیون متر مکعب در روز رسیده است.

تولید و صادرات نفت و محصولات نفتی

با این اوصاف، عملا تولید و مصرف گاز ایران هم‌‌اکنون به نقطه سربه‌سر رسیده است، در حالی که ایران نیاز به مصرف گاز در بخش‌های دیگری مانند تزریق حداقل ۲۶۰ میلیون متر مکعب گاز در روز به میادین کهنه نفتی دارد تا جلو افت هر چه بیشتر تولید نفت را بگیرد.

ایران از سال ۲۰۰۷ تاکنون موفق به راه‌اندازی هیچ پروژه جدید تولید نفت نشده است، در حالی که بر اساس آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، اکثریت میادین فعال نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود هستند و به صورت طبیعی سالانه ۸ تا ۱۳ درصد از تولید آنها به خاطر افت فشار نفت کاهش می‌یابد. این گزارش می‌گوید که ایران تنها قادر به تزریق روزانه ۷۷ میلیون متر مکعب گاز به میادین نفتی است که جلو افت هر چه بیشتر فشار نفت را بگیرد. اما ایران بر اساس برنامه پنجم توسعه، باید ۲۶۰ میلیون متر مکعب گاز به میادین نفتی تزریق کند.

هم‌اکنون با توجه به اینکه تولید گاز ایران عملا برابر با مصرف گاز است، چیزی برای تزریق به چاه‌های نفتی باقی نمی‌ماند.

سخنگوی شرکت ملی گاز ایران درباره جزییات مصرف گاز گفته است که هم‌اکنون ٤١١ میلیون متر مکعب گاز در بخش خانگی و تجاری مصرف مصرف می‌شود و طی روز یکشنبه ٨٢ میلیون متر مکعب گاز به صنایع عمده و ٧٦ میلیون متر مکعب گاز به بخش نیروگاهی تحویل شده است.

بر اساس اظهارات مجتبی شیخ بهایی معاون امور مهندسی مدیریت گازرسانی شرکت ملی گاز ایران در ۱۵ آذرماه، ایران طی ۲۶۰ روز اول سال تولید گاز خود را بیش از ۱۱ میلیارد متر مکعب افزایش داده است. به گفته وی، سهم نیروگاه‌های برقی از مصرف گاز نیز حدود ۸ میلیارد متر مکعب افزایش یافته است.

نیروگاه‌های برق حرارتی ایران که سهمی بیش از ۸۲ درصدی در تولید سالانه ۲۶۳ میلیارد کیلووات ساعت برق کشور دارند، روزانه نیاز به ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز دارند (سالانه ۷۳ میلیارد متر مکعب)، اما دولت تصمیم دارد که برای سال جاری به خاطر کمبود گاز، تنها ۴۲ میلیارد متر مکعب گاز به این بخش تحویل دهد و بقیه سوخت نیروگاه‌ها از سوخت مایع تامین شود.

سال گذشته تنها ۳۶ میلیارد متر مکعب گاز به این بخش تحویل داده شد که منجر به سوزاندن ۲۸ میلیار لیتر گازوئیل و نفت کوره برای تولید برق شد.

اردیبهشت ماه سال جاری خورشیدی، علیرضا احمدی یزدی ﻣﺪﯾﺮﮐﻞ ﺩﻓﺘﺮ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺼﺮﻑ شرکت مادرتخصصی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران اظهار داشت که که طی سال گذشته ۵۴۷ میلیون تن آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی در کشور ایجاد شده که ۲۲۲ میلیون تن از آن، به خاطر آلودگی ناشی از مصرف سوخت‌های مایع در نیروگاه‌های برق بوده است.

بنا به برآورد سازمان بهداشت جهانی، میزان زیان‌های ناشی از آلودگی هوا در ایران سالانه حدود ١٦ میلیارد دلار است. اگر ایران بتواند به جای سوخت مایع در نیروگاه‌ها  از گاز استفاده کند، این امکان  فراهم بود که از محل صادرات ۲۸ میلیارد لیتر سوخت مایع، ۳۰ میلیارد دلار کسب درآمد کند، همچنین آلودگی هوا به مقدار چشمگیری کاهش می‌یابد.

صادرات گاز

یکی از برنامه‌های ایران برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، افزایش تولید و صادرات گاز است. ایران طی سال گذشته تقریبا روزانه ۶۵ میلیون متر مکعب گاز به تولید خود افزوده است که انتظار می‌رود در سال آینده ۱۰۰ میلیون متر مکعب دیگر به تولید ایران اضافه شود.

 ایران قرارداد صادرات روزانه ۴۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق، ۳۳ میلیون به پاکستان و تفاهمنامه صادرات ۲۷ میلیون متر مکعب گاز به عمان را دارد.

ایران روزانه حدود ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر می‌کند و به همین میزان نیز از ترکمنستان گاز می‌خرد.

از طرفی، ایران اعلام کرده است که گزینه صادرات گاز به اروپا را نیز مد نظر قرار داده است.

با نگاهی به مصرف گاز ، هم‌اکنون کشور به افزایش ۲۶۰ میلیون متر مکعبی گاز برای مصارف صنعتی، نیروگاهی و تزریق گاز به میادین نفتی نیاز دارد؛ به عبارتی ایران اگر بخواهد نیازهای داخلی را در سطح کنونی جوابده باشد، حداقل تا چند سال آینده عملا گازی برای صادرات ندارد.

 دیوید باتلر کارشناس ارشد انرژی اندیشکده چتم هاوس در گفت‌وگو با نگارنده، بر این عقیده است که ایران حداقل تا ۱۰ سال آینده گازی برای صادرات نخواهد داشت.

مصرف گاز ایران از اول دهه هشتاد میلادی تاکنون حدود ۶۰ برابر افزایش یافته است، به عبارتی سرعت رشد مصرف گاز در ایران به شدت بالاست. برای نمونه، مصرف خانگی گاز طی آبان ماه سال جاری نسبت به ماه مشابه سال گذشته حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش یافته است.

کل مصرف گاز ایران در یک سال گذشته نیز بیش از ۱۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.

درباره صادرات گاز ایران، مشکل نبود زیرساخت‌ها و تحریم‌ها هم دست کمی از کمبود گاز ندارد. عراق هم‌اکنون درگیر جنگ است و پاکستان به رغم گذشت بیش از دو سال از زمان اجرایی شدن قرارداد واردات گاز از ایران، هنوز پولی برای ساخت خط لوله پیدا نکرده است. درباره عمان نیز هنوز هیچ خط لوله‌ای میان ایران و این کشور احداث نشده است.

آقای باتلر می‌گوید که اگر ایران حداقل سالانه بتواند ۲۰ میلیارد متر مکعب تولید گاز اضافی داشته باشد، می‌تواند آن را به اروپا صادر کند. به گفته وی، ایران می‌تواند از طریق ترکیه گاز خود را صادر کند یا گاز خود را بعد از تبدیل به گاز مایع بفروشد.

اشاره وی به خط لوله ترانس آناتولی هست که قرار است از خاک ترکیه بگذرد به خط لوله ترانس آدریاتیک متصل شده و سالانه ۱۰ تا ۲۰ میلیارد متر مکعب گاز حوزه دریای خزر را به اروپا منتقل کند. این خطوط لوله احتمالا تا سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد. اما در گفت‌وگویی که با سیمینا مرکا سخنگوی پروژه ترانس آدریاتیک داشتم، او می‌گوید که این پروژه فعلا بر روی تحویل گاز از جمهوی آذربایجان برنامه دارد و خصوصا حاضر به دریافت «گاز تحریم شده» نیست.

اتحادیه اروپا واردات نفت و گاز از ایران را تحریم کرده است. از طرفی ایران تا سال ۲۰۰۸ قرارداد ساخت شش واحد تولید گاز مایع (ال ان جی) به ظرفیت ۷۰ میلیون تن را با شرکت‌های خارجی امضا کرده بود که آخرین آنها در سال ۲۰۱۲ لغو شد.

صادرات پتروشیمی

هم‌اکنون ظرفیت تولید پتروشیمی ایران سالانه حدود ۶۰ میلیون تن است، اما با توجه به اینکه خوراک اصلی واحدهای پتروشیمی از گاز تامین می‌شود، کمبود این محصول خام باعث شده است که ایران تنها قادر به تولید ۴۰ میلیون تن پتروشیمی باشد. ایران قبل از تحریم‌ها سالانه ۱۵ میلیارد دلار صادرات پتروشیمی داشت، اما هم‌اکنون به رغم لغو تحریم‌های پتروشیمی، صادرات این محصول ایران در هشت ماه ۹۳ به ۹ میلیارد دلار نیز نمی‌رسد.

محصولات پتروشیمی حدود یک‌سوم از کل صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد.