ریسک همزمان صادرات نفت، گاز و پتروشیمی ایران

ایران با داشتن بیش از ۳۳ تریلیون متر مکعب ذخایر گازی که معادل ۱۸ درصد از کل ذخایر ثابت شده جهان است، هنوز با مشکل کمبود گاز مواجه است.

آنچه که آمارهای منتشر شده طی روزهای گذشته از مصرف گاز نشان می‌دهد، تقریبا کل گاز تولیدی کشور در سه بخش صنایع، خانگی و نیروگاهی مصرف می‌شود و گاز مازاد دیگری باقی نمی‌ماند.

مجید بوجارزاده سخنگوی، شرکت ملی گاز ایران دوشنبه اول دی ماه در گفت‌وگو با خبرگزاری شانا، وابسته به وزارت نفت ایران، گفته است که طی ۲۴ ساعت منتهی به این روز، ٥٦٩ میلیون متر مکعب گاز در بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه‌های کشور مصرف شده است.

تولید گاز ایران تا زمستان سال گذشته خورشیدی روزانه ۴۸۵ میلیون متر مکعب بود، اما با راه‌اندازی زودهنگام فاز ۱۲ پارس جنوبی این رقم به حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب افزایش یافت و از تابستان سال جاری تولید گاز ایران به حدود ۵۷۰ تا ۵۷۵ میلیون متر مکعب در روز رسیده است.

تولید و صادرات نفت و محصولات نفتی

با این اوصاف، عملا تولید و مصرف گاز ایران هم‌‌اکنون به نقطه سربه‌سر رسیده است، در حالی که ایران نیاز به مصرف گاز در بخش‌های دیگری مانند تزریق حداقل ۲۶۰ میلیون متر مکعب گاز در روز به میادین کهنه نفتی دارد تا جلو افت هر چه بیشتر تولید نفت را بگیرد.

ایران از سال ۲۰۰۷ تاکنون موفق به راه‌اندازی هیچ پروژه جدید تولید نفت نشده است، در حالی که بر اساس آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، اکثریت میادین فعال نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود هستند و به صورت طبیعی سالانه ۸ تا ۱۳ درصد از تولید آنها به خاطر افت فشار نفت کاهش می‌یابد. این گزارش می‌گوید که ایران تنها قادر به تزریق روزانه ۷۷ میلیون متر مکعب گاز به میادین نفتی است که جلو افت هر چه بیشتر فشار نفت را بگیرد. اما ایران بر اساس برنامه پنجم توسعه، باید ۲۶۰ میلیون متر مکعب گاز به میادین نفتی تزریق کند.

هم‌اکنون با توجه به اینکه تولید گاز ایران عملا برابر با مصرف گاز است، چیزی برای تزریق به چاه‌های نفتی باقی نمی‌ماند.

سخنگوی شرکت ملی گاز ایران درباره جزییات مصرف گاز گفته است که هم‌اکنون ٤١١ میلیون متر مکعب گاز در بخش خانگی و تجاری مصرف مصرف می‌شود و طی روز یکشنبه ٨٢ میلیون متر مکعب گاز به صنایع عمده و ٧٦ میلیون متر مکعب گاز به بخش نیروگاهی تحویل شده است.

بر اساس اظهارات مجتبی شیخ بهایی معاون امور مهندسی مدیریت گازرسانی شرکت ملی گاز ایران در ۱۵ آذرماه، ایران طی ۲۶۰ روز اول سال تولید گاز خود را بیش از ۱۱ میلیارد متر مکعب افزایش داده است. به گفته وی، سهم نیروگاه‌های برقی از مصرف گاز نیز حدود ۸ میلیارد متر مکعب افزایش یافته است.

نیروگاه‌های برق حرارتی ایران که سهمی بیش از ۸۲ درصدی در تولید سالانه ۲۶۳ میلیارد کیلووات ساعت برق کشور دارند، روزانه نیاز به ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز دارند (سالانه ۷۳ میلیارد متر مکعب)، اما دولت تصمیم دارد که برای سال جاری به خاطر کمبود گاز، تنها ۴۲ میلیارد متر مکعب گاز به این بخش تحویل دهد و بقیه سوخت نیروگاه‌ها از سوخت مایع تامین شود.

سال گذشته تنها ۳۶ میلیارد متر مکعب گاز به این بخش تحویل داده شد که منجر به سوزاندن ۲۸ میلیار لیتر گازوئیل و نفت کوره برای تولید برق شد.

اردیبهشت ماه سال جاری خورشیدی، علیرضا احمدی یزدی ﻣﺪﯾﺮﮐﻞ ﺩﻓﺘﺮ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺼﺮﻑ شرکت مادرتخصصی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران اظهار داشت که که طی سال گذشته ۵۴۷ میلیون تن آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی در کشور ایجاد شده که ۲۲۲ میلیون تن از آن، به خاطر آلودگی ناشی از مصرف سوخت‌های مایع در نیروگاه‌های برق بوده است.

بنا به برآورد سازمان بهداشت جهانی، میزان زیان‌های ناشی از آلودگی هوا در ایران سالانه حدود ١٦ میلیارد دلار است. اگر ایران بتواند به جای سوخت مایع در نیروگاه‌ها  از گاز استفاده کند، این امکان  فراهم بود که از محل صادرات ۲۸ میلیارد لیتر سوخت مایع، ۳۰ میلیارد دلار کسب درآمد کند، همچنین آلودگی هوا به مقدار چشمگیری کاهش می‌یابد.

صادرات گاز

یکی از برنامه‌های ایران برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، افزایش تولید و صادرات گاز است. ایران طی سال گذشته تقریبا روزانه ۶۵ میلیون متر مکعب گاز به تولید خود افزوده است که انتظار می‌رود در سال آینده ۱۰۰ میلیون متر مکعب دیگر به تولید ایران اضافه شود.

 ایران قرارداد صادرات روزانه ۴۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق، ۳۳ میلیون به پاکستان و تفاهمنامه صادرات ۲۷ میلیون متر مکعب گاز به عمان را دارد.

ایران روزانه حدود ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر می‌کند و به همین میزان نیز از ترکمنستان گاز می‌خرد.

از طرفی، ایران اعلام کرده است که گزینه صادرات گاز به اروپا را نیز مد نظر قرار داده است.

با نگاهی به مصرف گاز ، هم‌اکنون کشور به افزایش ۲۶۰ میلیون متر مکعبی گاز برای مصارف صنعتی، نیروگاهی و تزریق گاز به میادین نفتی نیاز دارد؛ به عبارتی ایران اگر بخواهد نیازهای داخلی را در سطح کنونی جوابده باشد، حداقل تا چند سال آینده عملا گازی برای صادرات ندارد.

 دیوید باتلر کارشناس ارشد انرژی اندیشکده چتم هاوس در گفت‌وگو با نگارنده، بر این عقیده است که ایران حداقل تا ۱۰ سال آینده گازی برای صادرات نخواهد داشت.

مصرف گاز ایران از اول دهه هشتاد میلادی تاکنون حدود ۶۰ برابر افزایش یافته است، به عبارتی سرعت رشد مصرف گاز در ایران به شدت بالاست. برای نمونه، مصرف خانگی گاز طی آبان ماه سال جاری نسبت به ماه مشابه سال گذشته حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش یافته است.

کل مصرف گاز ایران در یک سال گذشته نیز بیش از ۱۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.

درباره صادرات گاز ایران، مشکل نبود زیرساخت‌ها و تحریم‌ها هم دست کمی از کمبود گاز ندارد. عراق هم‌اکنون درگیر جنگ است و پاکستان به رغم گذشت بیش از دو سال از زمان اجرایی شدن قرارداد واردات گاز از ایران، هنوز پولی برای ساخت خط لوله پیدا نکرده است. درباره عمان نیز هنوز هیچ خط لوله‌ای میان ایران و این کشور احداث نشده است.

آقای باتلر می‌گوید که اگر ایران حداقل سالانه بتواند ۲۰ میلیارد متر مکعب تولید گاز اضافی داشته باشد، می‌تواند آن را به اروپا صادر کند. به گفته وی، ایران می‌تواند از طریق ترکیه گاز خود را صادر کند یا گاز خود را بعد از تبدیل به گاز مایع بفروشد.

اشاره وی به خط لوله ترانس آناتولی هست که قرار است از خاک ترکیه بگذرد به خط لوله ترانس آدریاتیک متصل شده و سالانه ۱۰ تا ۲۰ میلیارد متر مکعب گاز حوزه دریای خزر را به اروپا منتقل کند. این خطوط لوله احتمالا تا سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد. اما در گفت‌وگویی که با سیمینا مرکا سخنگوی پروژه ترانس آدریاتیک داشتم، او می‌گوید که این پروژه فعلا بر روی تحویل گاز از جمهوی آذربایجان برنامه دارد و خصوصا حاضر به دریافت «گاز تحریم شده» نیست.

اتحادیه اروپا واردات نفت و گاز از ایران را تحریم کرده است. از طرفی ایران تا سال ۲۰۰۸ قرارداد ساخت شش واحد تولید گاز مایع (ال ان جی) به ظرفیت ۷۰ میلیون تن را با شرکت‌های خارجی امضا کرده بود که آخرین آنها در سال ۲۰۱۲ لغو شد.

صادرات پتروشیمی

هم‌اکنون ظرفیت تولید پتروشیمی ایران سالانه حدود ۶۰ میلیون تن است، اما با توجه به اینکه خوراک اصلی واحدهای پتروشیمی از گاز تامین می‌شود، کمبود این محصول خام باعث شده است که ایران تنها قادر به تولید ۴۰ میلیون تن پتروشیمی باشد. ایران قبل از تحریم‌ها سالانه ۱۵ میلیارد دلار صادرات پتروشیمی داشت، اما هم‌اکنون به رغم لغو تحریم‌های پتروشیمی، صادرات این محصول ایران در هشت ماه ۹۳ به ۹ میلیارد دلار نیز نمی‌رسد.

محصولات پتروشیمی حدود یک‌سوم از کل صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد.