ایران غایب بازارهای گاز اروپا

دالغا خاتین اوغلو، کارشناس حوزه انرژی ایران در ژورنال تخصصی NGW بریتانیا

طی هفته گذشته اروپا از مذاکرات با ترکمنستان برای واردات گاز خبر داد. قزاقستان نیز کارگروهی مشترک با آذربایجان برای صادرات گاز به اروپا از مسیر آذربایجان و ترکیه تشکیل داد. در این میان، صادرات گاز روسیه به اروپا رکورد تاریخی شکسته و در حالی که مسکو بر روی دو پروژه خط لوله جدید به اروپا کار می کند، یک کارخانه عظیم تولید گاز مایع برای صادرات افتتاح کرد.

در این میان آنچه که دیده و شنیده نمی شود، حضور ایران در مذاکرات صادرات گاز به اروپا است، اگرچه مقامات جمهوری اسلامی چندین بار گفته اند که فعلا تمرکز کشور بر بازارهای منطقه ای و در مرحله دوم بازارهای آسیای شرقی است، نه اروپا.

صادرات گاز ترکمنستان و قزاقستان به غرب

هفته گذشته کریستین برگر نماینده ارشد اروپا در امور ترکیه و ترکمنستان اعلام کرد که مذاکراتی با دولت عشق آباد برای صادرات گاز به اروپا از طریق آذربایجان آغاز شده است. روسیه و ایران  به ترتیب در ابتدای سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ خرید گاز ترکمنستان را متوقف کردند و اکنون تنها چین (حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال) و آذربایجان به مقدار اندکی مشتری گاز این کشور هستند.

ماه گذشته سایت رسمی ریاست جمهوری ترکمنستان اعلام کرد که این کشور آماده صادرات گاز به کشورهای عضو سابق اتحادیه جماهیر شوروی و اروپای شرقی است.

مراد آرکایف رئیس شرکت «ترکمن گاز» اعلام کرد که این کشور قبلا نیز صادرکننده گاز به روسیه و برخی کشورهای عضو شوروی بود.

روسیه در سال ۲۰۰۸ مشتری سالانه ۴۰ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان بود که طی سالهای بعد این رقم را بصورت چشمگیر کاهش داد و در سال ۲۰۱۵ به حدود ۴.۵ میلیارد متر مکعب رساند و نهایتا در ابتدای سال گذشته متوقف کرد.

ایران نیز مشتری سالانه ۹ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان در سال ۲۰۱۶ بود که از ابتدای سال جاری بخاطر بدهی ۱.۸ میلیارد دلاری به ترکمنستان، خود دولت عشق آباد فروش گاز به ایران را متوقف کرد.

ترکمنستان هم اکنون سالانه ۱.۶ میلیارد متر مکعب گاز در قالب سوآپ (معاوضه) به مناطق شمال شرق ایران تحویل می دهد و ایران نیز به همین میزان گاز تحویل آذربایجان می دهد. برای صادرات گاز عشق آباد به غرب یا باید ساخت خط لوله از دریای خزر به طول ۳۰۰ کیلومتر آغاز شود، یا اینکه این گاز از طریق خاک ایران حمل شود. در هر دو مورد ایران مخالفت خود را اعلام کرده است و روسیه نیز با ساخت خط لوله دریایی در خزر مخالف است. راه سوم، صادرات گاز مایع «ال ان جی» یا گاز فشرده «سی ان جی» است. عمده تولید گاز ترکمنستان از مناطق شرقی است که با ساحل خزر حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ کیلومتر فاصه دارد و با در نظر گرفتن عرض دریای خزر، باید راهی ۴۵۰۰ کیلومتری طی کند تا به بازارهایی مانند ایتالیا برسد.

در این میان هفته گذشته کانات بوزومبایف وزیر انرژی قزاقستان اعلام کرد که گزینه صادرات «ال ان جی» و «سی ان جی» از طریق آذربایجان به اروپا در حال بررسی است و در این راستا کارگروه مشترکی با دولت باکو تشکیل شده است.

قرار است خط لوله ۳۵۰۰ کیلومتری «دهلیز جنوبی» از سواحل باکو تا ایتالیا در اواخر سال ۲۰۲۰ افتتاح شود و ظرفیت ابتدایی این خط لوله برای انتقال گاز، سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب است که تمامی گاز توسط فاز دوم میدان شاه دنیز جمهوری آذربایجان تامین خواهد شد، اما با نصب ایستگاههای تقویت فشار با هزینه چندین میلیارد دلار، قابلیت حمل گاز این خط لوله می تواند به ظرفیت نهایی آن، یعنی ۳۱ میلیارد متر مکعب در سال برسد.

برای راه اندازی فاز اول این خط لوله نزدیک ۴۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری لازم است که بیشتر آن انجام شده و تا قلب ترکیه کشیده شده است. بخش اروپایی این خط لوله نیز بیش از ۵۰ درصد ساخته شده است.

صادرات گاز روسیه به غرب

در این میان روسیه، بعنوان بزرگترین تامین کننده گاز اروپا، صادرات خود به این اتحادیه را به شدت افزایش داده و به رقم تاریخی نزدیک ۱۸۰ میلیارد متر مکعب طی ۱۱ ماه سال جاری رسانده است که معادل کل صادرات گاز روسیه به اروپا در ۱۲ ماه سال گذشته است.

روسیه همچنین ساخت دو خط لوله موازی با ظرفیت ۳۳ میلیارد متر مکعب از دریای سیاه به ترکیه را آغاز کرده و اخیرا ساخت این خط لوله در آبهای تحت مالکیت خود را به اتمام رساند و وارد آبهای ترکیه شد. این کشور همچنین برای ساخت «خط لوله دوم جریان شمالی» با ظرفیت ۵۵ میلیارد متر مکعب انتقال گاز از طریق دریای بالتیک به آلمان می شود. هر دو پروژه قرار است تا سال ۲۰۱۹ تکمیل شود.

در این میان، روسیه روز جمعه فاز اول کارخانه تولید گاز مایع «یامال» را راه اندازی کرد و فازهای دوم و سوم آن نیز سال آینده یا اوایل ۲۰۱۹ راه اندازی خواهد شد. ظرفیت تولید گاز مایع این کارخانه ۱۶.۵ میلیون تن در سال (نزدیک ۲۳ میلیارد متر مکعب) است. این پروژه بیشتر برای صادرات گاز به آسیا در نظر گرفته شده است. روسیه همچنین ساخت خط لوله «قدرت سیبری» را تا نیمه تمام کرده و انتظار می رود که تا سال ۲۰۱۹ فروش سالانه ۳۸ میلیارد متر مکعب گاز به چین را از طریق این خط لوله ۴۰۰۰ کیلومتری آغاز کند.

صادرات گاز ایران

ایران فعلا صادرات گاز به ترکیه و عراق را انجام می دهد و بنا بر قراردادهای موجود، متعهد به صادرات سالانه ۲۸ میلیارد متر مکعب به این دو کشور است. البته فعلا ایران نیمی از این گاز را صادر می کند و تا دو سال آینده و تکمیل خط لوله ششم سراسری در ایران و خط لوله بصره در عراق، به میزان یاد شده خواهد رساند.

به هر حال، ایران یک تفاهمنامه صادرات گاز به عمان به میزان ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال را نیز دارد که فعلا نه نهایی شده و نه مسیر دقیق خط لوله دریایی برای اتصال ایران به عمان مشخص شده است.

خرداد ماه سال جاری مرکز پژوهشهای مجلس ایران گزارشی منتشر کرد که به هزینه و سود صادرات گاز ایران می پرداخت. بر اساس این ارزیابی، فعلا صادرات گاز ایران به اروپا یا از طریق گاز مایع صرفه اقتصادی ندارد. این گزارش هرینه تولید و صادرات گاز مایع را برای بازارهایی با فاصله ۳ هزار تا ۱۲ هزار کیلومتر با ایران، حدود ۱۳.۳ تا ۲۰.۳ سنت برای هر متر مکعب برآورد کرده است. این رقم برای صادرات گاز با خط لوله تا فاصله ۴ هزار کیلومتری کمتر از گاز مایع و برای فواصل دورتر، بالاتر از گاز مایع برآورد شده است.

این گزارش سود خالص صادرات گاز ایران به بازارهای اروپای شرقی را در هر دو سناریو خط لوله یا «ال ان جی» حدود ۳ تا ۱۳ سنت به ازای هر متر مکعب (بسته به قیمت ۵۰ دلاری یا ۱۰۰ دلاری نفت در بازارهای جهانی) برآورد شده است. این گزارش می افزاید که در هر دو مورد، سود بسیار اندکی به دست ایران می رسد و بهتر است کشور تمرکز خود را به بازارهای منطقه ای مانند خاورمیانه و ترکیه معطوف کند.

البته این گزارش نمی گوید چرا برای نمونه صادرات گاز نیجریه به ترکیه با گذشتن از مسیر دریایی به فاصله بیش از ۱۰ هزار کیلومتر و یا صادرات گاز قطر به ژاپن با گذشتن از همین میزان فاصله توجیه اقتصادی دارد، اما برای ایران ندارد.

با اینحال، ایران اخیرا قرارداد ۶۰۰ میلیون دلاری با شرکت نروژی هملا برای مایع سازی سالانه ۵۰۰ هزار تن گاز فرآوری شده پارس جنوبی در عرشه کشتی ال ان جی ساز (FLNG) امضا کرد که انتقادهایی در داخل ایران بخاطر عدم صرفه اقتصادی آن متوجه دولت کرد.

تزریق گاز به میادین نفتی

البته گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به توجیهی درباره عدم صرفه اقتصادی صادرات گاز اشاره می کند که بسیار معقول است. این نکته، نیاز به تزریق سالانه ۹۰ میلیارد متر مکعب گاز به میادین نفتی برای جلوگیری از افت فشار مخاذن و تولید نفت است.

حدود ۸۵ درصد از میادین نفتی فعال ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و سالانه حدود ۸ درصد از تولید آنها بصورت طبیعی کاهش می یابد. ایران برای جلوگیری از این افت، سالانه تنها ۲۵ میلیارد متر مکعب تزریق گاز انجام می دهد. این گزارش می گوید که سود خالص ایران از صادرات گاز به بازارهای منطقه با توجه قیمتها فعلی نفت، معادل ۳۵ درصد از قیمت گاز در بازارهای مقصد است. اما سود خالص صادرات خود نفت حدود ۸۰ درصد از قیمت نفت در بازارهای جهانی است. لذا تزریق گاز به میادین نفتی و افزایش تولید نفت بسیار سودمندتر از صادرات گاز است.

تولید روزانه نفت ایران از حدود ۶ میلیون بشکه در قبل از انقلاب به حدود ۳.۸ میلیون بشکه در سال جاری رسیده است. ایران با تزریق گاز نه تنها میزان تولید روزانه نفت از میادین یاد شده را افزایش می دهد، بلکه ضریب بازیافت (میزان نفت قابل استخراج) این میادین را ۶-۷ درصد افزایش می دهد. برای نمونه ۱۷ میدان عمده نفتی ایران در قبل از انقلاب روزانه ۳.۷ میلیون بشکه تولید نفت داشتند که اکنون به نصف کاهش یافته است. در قبل انقلاب، متوسط بازدهی روزانه هر چاه نفتی ایران حدود ۱۲۵۰۰ بشکه بود، اما اکنون به ۱۶۰۰ بشکه کاهش یافته است که علت آن، افت فشار میادین کهنه است.

اگرچه در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس اشاره ای به این ارقام و واقعیتها نشده است، اما توجیه برتری تزریق گاز به گزینه صادرات بسیار معقول است.

نمودار زیر اختلاف میان گاز مورد نیاز برای تزریق و گاز تزریق شده به میادین نفتی ایران طی سالهای گذشته (بر حسب میلیون متر مکعب در روز) را نشان می دهد که بر اساس آمارها و ارزیابیهای وزارت نفت انجام شده است.

این آمارها نشان می دهد که ایران بایستی طی دو دهه منتهی به سال 2015 کلا 830 میلیارد متر مکعب تزریق گاز به میادین نفتی انجام می داد، اما در عمل حدود یک سوم این میزان را تزریق کرده است. برای سالهای 2016 تا 2024 نیز سالانه نیاز به تزریق بیش از 94 میلیارد متر مکعب گاز به میادین است، در حالی که طی سال گذشته و جاری این رقم سالانه حدود 25 میلیارد متر مکعب بوده است.
این مقاله برای روزنامه اعتماد نوشته شده است.